چکیده
نهاد ها مجموعه ای انتزاعی از الگوها وشیوه های رفتاری
هستند که ازآداب ورسوم ، ارزش ها، هنجار ها و اعتقادات سازمان یافته تشکیل شده از
جامعه منشا گرفته و در اثر کنش و واکنش اجتماعی تشخّص وتحقق یافته و بتدریج به تصویب و تثبیت رسیده است. دارای
دوام، عمومیت، فنا ناپذیری، نظم وپیچیدگی است وکنترل کننده رفتار افراد جامعه
بوده، به وسیله آن میل ها و نیازمندیهای
اساسی اجتماعی ما تامین می گردد. نهاد از طبیعت جامعه برخواسته وکم وبیش خود را بر
افراد جامنعه تحمیل می کند. خلاصه اینکه هر فرد از زمانی که بدنیا می آید تا لحظه
مرگ در ارتباط با نهاد های اجتماعی قرار دارد و از این ارتباط است که میراث های
اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. نهاد، هم در ارتباط با نسل ها دگرگون
می شود وهم انسان ها را دگرگون می سازد.
روزنه
واژه نهاد در زبان پارسی از فعل نهادن مشتق شده است وبه
معنای گوناگون ازقبیل رسم،آیین،قاعده، قانون، روش ، بنیاد واساس آمده است. نهاد
معادل کلمه institution فرانسوی وانگلیسی است
ومفهوم آن برقرارکردن، ساختن وثابت کردن بوده و درمواردی به معنای موسسه وسازمان
ترجمه شده است.
جوامع بشری درمراحل تکامل برای رفع نیازهای مادی ومعنوی
خویش یک سلسله وظایف وکارکردهای را به عهده دارند. هر جامعه ای برای بقای افراد
خود وتداوم حیات فردی واجتماعی، ناگزیر به برآوردن برخی از نیازهای اساسی بوده
است. این نیازها به صورت مجموعه ای از ارزشها، هنجارها، اصول، رویه ها، ضوابط
ومقررات اجتماعی دربطن جوامع شکل گرفته وبه اصطلاح بصورت نهاد در آمده و نهاد های
اجتماعی( دین/مذهب، سیاست/حکومت، تعلیم وتربیه، اقتصاد وخانواده) را پایه ریزی
نموده اند.
واژگان کلیدی: جامعه، خانواده، نهاد، دین، مذهب، سیاست،
حکومت، تعلیم وتربیه، اقتصاد، خانواده، خویشاوندی، قبیله، طایفه، جامعه روستایی،
جامعه شهری، کلان، توتم .
اهمیت
در اهمیت نهاد های اجتماعی همین اندازه کافی است که بگوییم
نهاد ها ترکیب کننده فرهنگ بشر وبا ارزش ترین ارکان میراث نسل های گذشته انسان می
باشند. این نهاد ها در زندگی اجتماعی بشر، تاثیری وافر داشته ونیازمندی های حیاتی،
نفسانی وجسمانی انسان را تامین می کند. پس منشاء این نهاد ها، نیازمندی ها ومحرک های اصلی واساسی می باشند. نهاد ها در عین
حال که دارای نظم ونسق هستند، در همان حال نظارت کننده کارهای افراد جامعه نیز می
باشند. دریک نهاد آنچه اهمیت دارد، سازماندهی به رفتار ها یاروش های انجام فعالیت
هایی است که در رابطه به نیازمندیهای مهم مطرح می شود.
تعاریف
برای نهاد های اجتماعی تعاریف گوناگون ومتنوعی توسط جامعه
شناسان به عمل آمده است وهرکدام از آن ها باتوجه به خصوصیات، ساخت و کارکرد آن ،
به تعریف پرداخته اند.
هاب هاوس: «نهاد ها را مجموعه ویا قسمت از نظام اجتماعی می
داند که از طرف جامعه به رسمیت شناخته شده باشد» ( 225:2 ).
مارسل موس: « نهاد ها اعمال وافکار اجتماعی اند که فرد از آغاز تولد آن ها
را در مقابل خود ساخته وپرداخته می یابند و انتقال این اعمال وافکار از راه آموزش
صورت می گیرد»(144:7 ).
امیل دورکیم: « وی نیز نهاد اجتماعی را مجموعه از اصول
ومقررات پایه گرفته شده در جامعه پنداشت که بررفتار انسان حکومت می کند و سرپیچی
از آن مشکل وگاه غیر ممکن به نظر می رسد»(100:5 ).
مالینوفسکی: « نهاد عبارت است از اجزای واقعی فرهنگ که
دارای حد قابل ملاحظه ای از دوام، عمومیت واستقلال هستند»(225:2).
نهاد های ا
جتماعی در حقیقت مجموعه از ارزش ها، افکار، تصورات، ضوابط، قواعد ومقررات اجتماعی
هستند که در ساختار جامعه بینان گذاری شده وبرای افراد به صورت ارزش های اجتماعی
در آمده اند ومردم هر جامعه خود را در برابر رعایت این مقررات وضوابط ناگزیر می
بینند.
انواع نهاد ها
تنوع نهاد های اجتماعی مستلزم وجود جامعه ای رشد یافته وغیر
همسان از نظر محتوای انسانی است.معروف ترین روش طبقه بندی نهاد های اجتماعی، طبقه
بندی آن ها براساس کارکرد یا نوع پاسخ گویی به نیازمندی های اجتماعی است، که در
زیر به مهم ترین انواع آن اشاره می شود:
-
نهاد خانوادگی نظامی است که به تنظیم، ثابت کردن واسناندارد کردن روابط جنسی
وتولید مثل انسانی می پردازد. رایج ترین صورت آن اتحاد زن ومرد با فرزندان در داخل یک خانوار است. این نهاد برخی نهاد های
فرعی مانند ازدواج، نگاهداری فرزندان و روابط خانوادگی را شامل می شود.
-
نهاد تعلیم وتربیه عهده دار روند اجتماعی کردن
است که به نحوی غیر رسمی در خانه ودر صورت
رسمی آن در سازمان پیچیده آموزشی انجام می شود. نهاد های فرعی این نهاد ها اموری
مانند امتحان، در جات تحصیلی ودیپلم ها، کار در منزل و موارد دیگری را شامل می
گردد.
-
نهاد اقتصادی حالت سازمان یافته شیوه های است که
از طریق آن ها کالا ها و خدمات تولید می شود. این نهاد ها اساسا اموری مانند
تولید، توزیع، مبادله و مصرف مواد را شامل می شود و نهاد های فرعی آن عبارت اند از
اعتبار وبانک، تبلیغ و بازار.
-
نهاد سیاسی کارکردش در درجه اول اداره امور مملکتی وحفظ نظم عمومی در جامعه
است. این نهاد دارای نهاد های فرعی بسیار است که بعضی از آن ها عبارتند از نظام
قانونگذاری، پولیس، ارتش، روابط سیاسی واحزاب.
-
نهاد مذهبی که نقش اساسی آن ارضاء یک نیازمندی معنوی مهم انسان، یعنی در رابطه
بودن باخداست. چهره این نهاد در اعتقادات و انجام مراسم مذهبی که افراد آن ها را
مراعات می کنند دیده می شود. مذهب دارای اخلاق والگوهای خاصی است که رفتار ها را
خوب بد می کند. مهم ترین نهاد فرعی آن عبارتند از روش های انجام مراسم مذهبی،
قربانی کردن ونذر وزیارت»(216:6).
الف: نهاد خانواده
1.
مفهوم خانواده
یکی از مهم ترین نهاد های اجتماعی که مورد توجه دانشمندان
قرار گرفته است نهاد خانواده بوده که از جوامع ابتدایی الی اکنون در تمدن بشری
دیده شده و وجود دارد. خانواده اساس وپایه حیات اجتماعی واز اهمیت خاص برخوردار است.
خانواده عبارت از مجموع افرادی که باهم زندگی می کنند و
روابط خویشاوندی(سببی ونسبی) دربین شان حکم فرماست. « خانواده عبارت از یک واحد
اجتماعی متشکل از دو یا چند نفر که باهم زندگی می کنند واز طریق خون، ازدواج/
فرزند پذیری بهم پیوند می خورند»(381:1
).
خانواده کوچک ترین عنصر جامعه است که درهمه جوامع وجود
داشته و وجود دارد، وسیله اجتماعی شدن انسان ها در جامعه است. « به نظر مک آیور
خانواده در سطح جهان مفهوم گسترده و جامع دارد وعبارت است از روابط جنسی معین وبادوام
که تولید اطفال وپرورش آن ها را به عهده دارد»(234:2)
در هر صورت خانواده عبارت است از گروهی که شامل پدر، مادر
وفرزندان که درمکان واحد زندگی می کنند، اقتصاد مشترک دارند ومبتنی بر حقوق،
مناسبات وتکالیف فردی وجمعی است.
« خانواده یک گروه خویشاوندی است که در اجتماعی کردن
فرزندان وبرآوردن برخی نیاز های بنیادی
دیگر، مسوولیت اصلی را برعهده
دارد. خانواده مرکب از گروهی از افراد است که از طریق خون، ازدواج یافرزند خواندگی به یکدیگر مربوط ومنسوب بوده،
برای مدت طولانی ونا مشخص باهم زندگی می کنند»( 173:4 ).
2.
منشا پیدایش وتطور خانواده
در مورد خاستگاه وچگونگی پیدایش واشکال ابتدایی نهاد
خانواده دانشمندان نظریات مختلفی را ارایه نموده است وهرکدام اغلب برفرضیات خودش
نظریه ای را درمورد خانواده ابراز داشته
است.
هگل می گوید: خانواده اولین گروه طبیعی است. به عقیده روسو
خانواده قدیمی ترین جامعه واولین اجتماعات سیاسی است. جامعه شناسان، خانواده را
هسته اولیه جامعه می دانند و معتقد اند که خانواده مبدا تشکیل سازمان های اجتماعی
بود ه است. به نظر می رسد که اولین واحد اجتماعی خانواده بوده که بتدریج توسعه
یافته وبه شکل واحد های بزرگتری مانند: قبیله، طایفه، جامعه روستایی، جامعه شهری
وبالاخره جامعه ملی در آمده است»(173:7 ).
قدیمی ترین وساده ترین شکل خانواده ابتدایی کلان بوده که
این روابط خویشاوندی مبتنی بر توتم، علامت، مشخصه، سمبول وشعار کلان است. توتم
گیاه یا حیوان یک موجود افسانه ای طبیعی است که با تمام افراد کلان رابطه خاص دارد
و مورد احترام افراد گروه است.
اما شکل خانواده در دوران تاریخ همواره در تغییر بوده وشکل
جدید بخود می گیرد . ولی در جوامع امروزی خانواده براساس ازدواج تشکیل می گردد که پدید
آورنده رابطه هم خونی واقعی است.
طوری که دیدیم در مورد منشا خانواده آرا وعقاید زیادی وجود
دارد وعوامل مختلف را دراین مورد ذیدخل دانسته اند، اما نظریه جالب تری نیز وجود
دارد که دانشمندان وجامعه شناس آلمانی مولرلیر درمورد ازدواج که تشکیل دهند
خانواده است می گوید: سه عامل افراد را به طرف ازدواج کشانده است که عبارت اند از
نیاز اقتصادی، میل به فرزند وعشق که هرسه عامل در تشکیل خانواده نقش مهمی را داشته
است.
3.
انواع خانواده
خانواده را در رابطه با معیار ها وملاک های متفاوت مانند:
وسعت خانواده، شیوه های ازدواج، منشا ورابطه خویشاوندی ، نحوه انتخاب همسر وتعداد
آن و... تقسیم بندی می کنند که قرار ذیل اند:
خانواده هستوی/ مستقل: خانواده ای است که از پدر، مادر
وفرزندان تشکیل شده وبراساس بستگی سببی(زناشویی) استوار بوده واز این رو خانواده
هسته ای را خانواده زن وشوهری نیز می گویند.
خانواده گسترده: خانواده گسترده مشتمل است برپدر، مادر و
فرزندان، پدر ومادربزرگ ها و سایر خویشاوندان می باشد واز پدیده های جوامع ماقبل
صنعتی بشمار می رود وروابط ایشان براساس همبستگی(سببی، نسبی وهم خونی) می باشد.
خانواده پدر سالاری: به خانواده های اطلاق می شود که قدرت
وهدایت خانواده در دست پدرقرار گرفته باشد ورییس این خانواده پدر می باشد.
خانواده مادر سالاری: در صورتی که مادر به عنوان رییس
خانواده هدایت ورهبری را به عهده داشته باشد. این خانواده به نام خانواده مادر
سالاری یاد می شود.
4.
کارکرد های خانواده
نهاد خانواده وخویشاوندی یکی از فراگیر ترین نهاد هاست.
الگوهای خانواده ممکن است از جامعه به جامعه دیگر یادر طی زمان دریک جامعه تغییر
می کند، ولی نهاد خانواده از تداوم برخوردار بوده وافراد در همه جوامع در خانواده
پرورش می یابند.
« کارکردهای مهم این نهاد بصورت اجمالی عبارتند از: سیستم
تولید مثل، بقای نوع بشر، مراقبت از کودکان وسالمندان، اجتماعی کردن آن ها به
عنوان عضو جدید، انتقال میراث های فرهنگی از نسل به نسل دیگر، تامین نیازهای
اقتصادی اعضای خانواده،تثبیت جایگاه اجتماعی اعضای خانواده ومراقبت از معلولان
وسالمندان»( 138:).
نتیجه گیری
نهاد عبارت از نظام سازمان یافته ای از روابط اجتماعی است
که برای پاسخ گویی به نیازمندی های انسانی به وجود آمده است. نهاد های اساسی یک
جامعه عبارتند از: دین/مذهب، سیاست/حکومت، تعلیم وتربیه، اقتصاد وخانواده. اما
نهاد های فرعی دیگری نیز وجود دارند مانند: صحت، تفریح وغیره. اصولا نهاد ها
براساس ضرورت ها بوجود می آیند واین نهاد ها هستند که مرفوع کننده نیازهاست.
خانواده کوچک ترین واحد جامعه است که از جوامع ابتدایی تا
اکنون وجود داشته و کارکردهای مهمی چون: تولید مثل، مراقبت از کودکان وسالمندان،
انتقال میراث های فرهنگی از نسلی به نسل دیگر وتامین نیازهای اقتصادی اعضای
خانواده را نیز دارد.
منابع:
1.
بارز، عابدین، جامعه شناسی تربتی، چاپ اول، کابل: خاور،1384.
2.
قرائی مقدم، امان الله، مبانی جامعه شناسی، چاپ چهارم، تهران: ابجد، 1382.
3.
قلی پور، آرین، جامعه شناسی سازمان ها، چاپ اول، تهران: سمت، 1380.
4.
کوئین، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه: علام عباس توسلی، تهران: سمت، 1383.
5.
گلابی، سیاوش، اصول ومبانی جامعه شناسی، تهران: میترا، چاپ یازدهم، 1382.
6.
محسنی، منوچهر، جامعه شناسی عمومی، چاپ بیست ویکم،تهران: طهوری، 1386.
7.
وثوقی، منصور، مبانی جامعه شناسی، چاپ هفتم، تهران: بهینه، 1382.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر